De schelpengrot van Nienoord te Leek

Het volksverhaal

De schelpengrot van Nienoord te Leek.

In Leek staat Museum Nienoord, borg en rijtuigmuseum. Bij het museum hoort ook een zogenaamde schelpengrot. Over deze schelpengrot gaat het volgende verhaal:

‘Op het landgoed Nienoord woonde een graaf en zijn jonkvrouw. In de tuin hadden zij een tuinhuisje waar zij al hun schatten bewaarden. Een schatkamer vol met kisten met goud en juwelen. Op de borg werkte een nieuwsgierig dienstmeisje dat daar graag eens wilde kijken. Op een dag gingen de graaf en zijn vrouw op reis. Het dienstmeisje moest op één van de kinderen passen. Het dienstmeisje greep haar kans en haalde het kind over om haar de sleutel te geven van de schatkamer. Eenmaal binnen raakte het dienstmeisje niet uitgekeken van al het moois. Het kind waar ze op moest passen, had er al snel genoeg van en liep weg. Voor de zekerheid deed het kind de deur op slot. Toen de graaf terugkwam van zijn reis vond hij het dienstmeisje in de schatkamer. Hij werd woest. Voor straf moest zij in de schatkamer blijven totdat zij alle muren versierd had met schelpen. Kisten vol met schelpen werden naar binnen gesleept en via een luikje kreeg zij eten, drinken en kaarsen. Wel twintig jaar lang werkte zij aan de schelpenmuren en mocht ze eindelijk de kamer verlaten. Eenmaal buiten rende zij direct naar het meer. Hier schrok zij zo van haar oude gezicht dat ze neerviel en nooit meer is opgestaan. Zij is dezelfde dag nog begraven op de begraafplaats in Midwolde.’
Geschiedenis

Oorsprong
Het idee van een schelpengrot is afkomstig uit Italië maar komt in heel Europa voor. Deze schelpengrotten moeten een fantasiewereld scheppen van stenen, schelpen en water. Een populair thema in de 16e eeuw. Met de exotische schelpengrotten hebben adellijke families indruk willen maken op hun gasten. Met de tijd zijn de schelpengrotten steeds stijlvoller en minder overdadig geworden. Een meer Franse traditie is de vrijstaande, architectonische stijl. In Engeland is het een oud gebruik geweest dat kinderen kleine ‘grottoes’ maakten van modder en klei en deze versierden met schelpen. De eerste schelpengrot in Nederland is voor prins Maurits gebouwd in het begin van de 17e eeuw in de tuinen van het Buitenhof in Den Haag. Op tekeningen is te zien dat het een grot is geweest met allerlei figuren en dieren uit de zeewereld. De nu nog bestaande schelpengrotten in Nederland zijn een koepel in Zutphen, een galerij  met waterval op kasteel Roosendael en de grotten op Paleis het Loo en van Museum Nienoord.

Graaf Georg Wilhem von Inn- und Kniphausen.

Nienoord
Rond 1700 is de schelpengrot in Nienoord gebouwd in opdracht van graaf Georg Wilhem von Inn- und Kniphausen. Hij is slotheer geweest van 1665 tot 1709 en is getrouwd geweest met jonkvrouw Anna van Ewsum. Waarschijnlijk is de graaf geïnspireerd door de schelpengrot op Paleis het Loo. Het echtpaar heeft namelijk goede connecties met de koninklijke familie gehad en komt in dei tijd geregeld op bezoek. De schelpengrot is waarschijnlijk gebouwd door twee Italiaanse stucwerkers. Met zakken vol schelpen trekken zij destijds door het land. Samen met de bouw van de schelpengrot wordt er een statige, barokke tuin aangelegd. De schelpengrot komt symmetrisch in het midden. De borg is een zomerverblijf voor de familie. Ze verblijven er maar twee maanden per jaar, de rest van het jaar wonen ze in Groningen.
De grot van Museum Nienoord is, vergeleken met andere schelpengrotten, vrij strak en recht. Soortgelijke grotten hebben achthoekige muren en een lichtkoepel. Door deze koepel komt er ‘goddelijk’ licht van boven. Een voorbeeld van zo’n grot is de Ganymedesgrot op Zorgvliet bij Den Haag (1680). Bij Nienoord komt het licht juist van twee ramen in de voor- en achterzijde. De schelpenversieringen zijn wel hetzelfde vergeleken met andere grotten. Net zo rijk en met veel verschillende vormen. De muren zijn versierd met 56 verschillende soorten schelpen, marmer en koraalsoorten. Op de muren zijn roofvissen, zeemeerminnen, hoornblazers, bloemenvazen en andere versieringen te zien. In het mozaïek zijn spiegelmonogrammen te zien van de letters GG. Dit staat voor de Latijnse naam voor Georg Wilhelm, namelijk Georgius Guilelmus.

De grot heeft vroeger twee vleugels gehad, nu is alleen nog het hoofdgebouw over. De westvleugel is op een onbepaalde tijd gesloopt. De oostvleugel heeft er nog tot 1962 gestaan. Vroeger is de schelpengrot omringd geweest door water en is deze alleen bereikbaar via een bruggetje.

Anna van Ewsum.

Volksverhaal morenkoppen
Op beide zijmuren van de schelpengrot zit bovenaan een morenkop. Deze hebben beweegbare ogen en monden die aan de achterzijde bediend kunnen worden. Waarschijnlijk dat de verhoging op de vleugels hiervoor bedoeld is geweest. Bedienden moeten op een ladder klimmen om zo deze morenkoppen te kunnen bewegen. Deze morenkoppen hebben een eigen volksverhaal. De twee hoofden stellen twee slaven voor die op het landgoed hebben gewerkt. Zij hebben op een dag een kind van de graaf uit de gracht gered. Hij is hun zo dankbaar dat hij hun de vrijheid wil schenken. De slaven wijzen dit echter af. Zij zijn inmiddels gehecht aan Nienoord en willen niet terug naar hun geboorteland. Ter herinnering worden hun hoofden vereeuwigd in de schelpengrot. Dit verhaal is waarschijnlijker dan verhaal van het dienstmeisje. Op een portretschilderij van Anna van Ewsum is namelijk  een donkere bediende te zien.

Verval
In de 18e eeuw raakt het landgoed en ook de schelpengrot in verval. Gedeelten worden afgebroken en in 1850 woedt er een grote brand. Jonkheer Bram van Panhuys erft het landgoed en laat er een nieuwe borg bouwen. Ook laat hij de schelpengrot restaureren. Er komt een nieuwe vloer in met gekleurde tegels en het plafond wordt geschilderd. Daarnaast laat hij wijnkoelers plaatsen en wordt in het midden een biljarttafel geplaatst.

Vrijmetselarij
Volgens Reinder Hovinga, oud-kerkgids van Midwolde en streekhistoricus, is de schelpengrot een vrijmetselaarstempeltje voor privégebruik voor de borgbewoners. Vrijmetselarij is een broederschap die uitgaat van geestelijke verrijking tot het nut van zichzelf en de samenleving. ‘Men komt vanuit ‘het duister’, het niet weten, in het Licht. Dat ‘Licht’ is de krachtige Natuur rondom.’ De schelpengrot ligt daarom in het midden van de tuin. Het bruggetje naar de schelpengrot ligt op het oosten. Het oosten is symbolisch heel belangrijk in de vrijmetselarij. Ook de negenpuntige ster die op de grot staat, is een verwijzing naar de vrijmetselarij.

Het spiegelmonogram GG van Georgius Guilelmus. Bovenaan één van de morenkoppen.

Volksverhaal
In werkelijkheid is de schelpengrot nooit een schatkamer geweest, zoals in het volksverhaal staat beschreven. Het is onwaarschijnlijk dat een rijk man zijn waardevolle schatten buiten zijn borg plaatst als hij het ook een stuk veiliger in zijn borg kan bewaren.
Het volksverhaal heeft veel verschillende versies. Zo heeft het dienstmeisje veel verschillende namen, namelijk Hilligje, Marieke en Sjoukje. Dit kan erop duiden dat het een verzonnen naam is. In één van de versies staat zelfs ‘laten we haar Marieke noemen’. In de verhalen staat ook dat zij begraven is op de begraafplaats in Midwolde. Dit is niet meer na te gaan omdat de laatste graven uit 1700 in de jaren ’60 zijn geruimd. Het begin van het volksverhaal heeft ook veel verschillende versies. Zo zou ze de schatten willen stelen om haar zieke moeder te helpen. Een andere versie vertelt weer dat ze wil stelen om samen met haar eveneens arme geliefde te kunnen trouwen.
Naar alle waarschijnlijkheid is de legende later bedacht om de vele vragen van bezoekers te beantwoorden. Zoals ‘waar komen al die schelpen vandaan?’ Een andere verklaring is dat het volksverhaal is ontstaan uit protest tegen de macht van de adel in die tijd. Het verhaal heeft daarnaast veel elementen van een sprookje: een nieuwsgierig meisje, een verboden kamer en een straf.
Je kunt de schelpengrot bezichtigen met een entreekaartje van Museum Nienoord. Geopend di t/m zo van 11.00-17.00 uur. Zie voor meer informatie www.museumnienoord.nl

Bron:
Britt de Noord op 13 april 2015. Noorderbreedte. Algemeen, Kunst & cultuur, Landschap & archeologie, Volksverhalen.

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen...geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres. Laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek.
Hoogeveen, 26 juli 2015. Verhaalbewerking: © Harm Hillinga.			↑ Top